KMO'DAN PATLAMA KONUSUNDA KAMUOYUNU BİLGİLENDİRME NOTU

2006 yılından beri altı kez ölümlü patlama yaşanan bu işletmede iş güvenliği yönünden ciddi eksikliklerin olduğu düşünülmektedir. Bu işletmede yaşanan altı patlama göstermiştir ki patlayıcı sektöründe çalışanların can güvenliği ve proses ile depolama güvenliğinin yeniden gözden geçirilmesi gerekmektedir. Bu nedenle ilgili tüzük ve yönetmeliklerin acilen uygulanması sağlanmalıdır. Aksi takdirde, bu acıları yaşamaya devam etmek zorunda kalacağız. Bu konuda atılacak tüm adımların zaman kaybetmeden ilgili tüm kesimlerle birlikte acilen atılması gerekmektedir. Patlama sonrası basına yansıyan resmi açıklama, görüntü ve çalışanların ifadeleri doğrultusunda bu ve benzeri patlamaların tekrar tekrar yaşanmaması için alınması gereken bilimsel önlemler ve ilgili mevzuatların uygulanması gerekliliği konusunda odamızca kamuoyunu aydınlatma zorunluluğu doğmuştur.

Patlayıcılar ile ilgili çalışmalarda kullanılabilecek Türkiye`de bulunan bazı önemli mevzuatlar aşağıda verilmiştir:

4857 Sayılı İş Kanunu

6269 Sayılı Kimyagerlik ve Kimya Mühendisliği Hakkında Kanun

6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu

Büyük Endüstriyel Kazaların Önlenmesi ve Etkilerinin Azaltılması Hakkında Yönetmelik (BEKRA)

Tekel Dışı Bırakılan Patlayıcı Maddelerle Av Malzemesi ve Benzerlerinin Üretimi, İthali, Taşınması, Saklanması, Depolanması, Satışı, Kullanılması, Yok Edilmesi, Denetlenmesi Usul ve Esaslarına İlişkin Tüzük

Parlayıcı, Patlayıcı, Tehlikeli ve Zararlı Maddelerle Çalışılan İşyerlerinde ve İşlerde Alınacak Tedbirler Hakkında Tüzük (PARPAT) (Yürürlülükten kaldırılmıştır)

Patlayıcı Maddeler Birleştirilmiş Genelgesi

Patlayıcılar ile ilgili çalışmalarda kullanılabilecek Türkiye dışında bulunan bazı önemli dokümanlar aşağıda verilmiştir:

Explosive shealt hand safety (HSE) (https://www.hse.gov.uk/explosives/index.htm)

DOD 6055.09-M, Volume 1 DoDAmmunitionAndExplosivesSafetyStandards: General Explosives Safety Information And Requirements  (Departmant of Defense (DOD)

(https://www.wbdg.org/ffc/dod/manuals/dod-605509-m-volume-1)

1910.109 - Explosives and blasting agents. (OSHA) 

(https://www.osha.gov/laws-regs/regulations/standardnumber/1910/1910.109)

Patlayıcı ile çalışılan iş yerlerinde mevzuat olarak;

1.  Patlayıcı sektöründe 1973 den beri kullanılmakta olan Parlayıcı, Patlayıcı, Tehlikeli ve Zararlı Maddelerle Çalışılan İşyerlerinde ve İşlerde Alınacak Tedbirler Hakkında (PARPAT) Tüzük,2014 yılında yürürlükten kaldırılmıştır.

2. 1987 yılından beri yürürlükte olan 87/12028 nolu  "TEKEL DIŞI BIRAKILAN PATLAYICI MADDELERLE AV MALZEMESİ VE BENZERLERİNİN ÜRETİMİ, İTHALİ, TAŞINMASI, SAKLANMASI, DEPOLANMASI, SATIŞI, KULLANILMASI, YOK EDİLMESİ, DENETLENMESİ USUL VE ESASLARINA İLİŞKİN TÜZÜK"  halen yürürlüktedir. Binaların patlayıcı yüküne göre nasıl inşa edileceği, depolama, nakliye, ambalajlama, kullanma,imha konularında iş güvenliği ve emniyet tedbirleri esasları açık bir şekilde belirtilmiştir. Tüzük uygulamalarına açıklık getirmek amacıyla yayınlanan 22/02/2013 tarihli İçişleri Bakanlığının "Patlayıcı Maddeler Birleştirilmiş Genelgesi" uygulamalar konusunda standartlığı sağlamıştır. Resmi gazetede 31.12.2013 tarihinde yayınlanan "BÜYÜK ENDÜSTRİYEL KAZALARIN ÖNLENMESİ VE ETKİLERİNİNAZALTILMASI HAKKINDA YÖNETMELİK" (BEKRA) ile proses esnasında oluşacak kazaların etkilerinin azaltılması için alınacak tedbirleri belirleme çalışmaları yapılmaktadır. Ancak gelinen süreçte sektörde kısaca BEKRA olarak ifade edilen yönetmelik yayınlandığı tarihten bu yana hiçbir gerekçe gösterilmeden yürürlük tarihi ertelendiği için uygulanamamıştır. Patlayıcı tesislerinde BEKRA` nın gerek ertelemelerden, gerekse istisnalardan  ötürü yeterli önlemleri karşılamadığı görülmüştür. BEKRA yönetmeliğinde proseste kullanılan tehlikeli kimyasal miktarına göre alınacak tedbirler belirtilmiştir. Tehlikeli kimyasal miktarın az olması nedeniyle BEKRA kapsamı dışında kalan bazı Patlayıcı tesislerinde de oluşan kazalar başta çevre olmak üzere büyük zararlara neden olmaktadır. Bu tesislerin başında patlamanın meydana geldiği havai fişek üretim tesisi gibi yerler gelmektedir. BEKRA kapsamı dışında kalan tesislerin proses kontrolleri ve alınan tedbirler gözlenememekte, sadece iş güvenliği ve güvenlik açısından kontrolü yapılabilmektedir. Patlayıcı üretim tesislerinde proseslerde oluşacak en ufak hatalar telafisi imkânsız sonuçlar ortaya çıkarmaktadır.

Basına yansıyan bilgilere ve Kamuoyuna yapılan açıklamalarda çalışan sayısının bilindiği ancak ziyaretçi sayısının net bilinemediğinin konusundaki açıklamalar kafalarda soru işareti doğurmaktadır. Halbuki ziyaretçi konusu mevzuatlarda açıkça belirtilmiş olup bu konuda çok sıkı önlemler belirtilmiştir. 87/12028 nolu Tüzük ilgili maddelerinde(16-21-22 vb)"Patlayıcı madde üretilen veya işlenen işyerinin bölümlerinde yalnızca o bölümde görevli işçiler bulunabilir. Dışarıdan kumandalı tezgahlarla çalışılması gereken bölümlere, tezgahların çalışması sırasında bu bölümde görevli olanlar dahil, kimsenin girmesine izin verilmez. İşçiler, görevlendirildikleri işten başka bir iş yapamazlar. Kendi bölümlerinden başka bir bölüme gerekmedikçe gidemezler. Görevlilerden başkasının bulunmaması gereken bir üretimin yapılması sırasında yabancı işçi, personel ve ziyaretçilerin girmeleri durumunda iş derhal durdurulur. Çalışma halindeki işyerlerinin civarında zorunluluk olmadıkça işçilerin bulundurulması yasaktır." "İşyeri sorumlusunun izni alınmadan ve beraberinde nezaretçi bulunmadan hiçbir yabancı, fabrika veya imalathaneye veya bunların tesislerine giremez."hükmüne rağmen tesiste sayısı belli olmayan ziyaretçi bulunması bir güvenlik zafiyetinin olduğunu düşündürmektedir.

Patlayıcı üretim tesisinin çalışma bölümlerinde yapılan işin özeliğine göre bulunması gereken patlayıcı miktarı ve buna göre patlayıcı yükü belirlenir ve buna uygun bina projesi yapılması gerekir. Patlayıcı yüküne göre patlama olduğunda bu yüke dayanacak duvar kalınlıkları hesap edilerek zayiatın asgari seviyede tutulması sağlanmaya çalışılır. 87/12028 nolu Tüzük ilgili maddelerinde (18-22 vb)". Bir tabanca mantarında bulunan karışım miktarı dört ile altı miligram arasında olur ve her bin adetteki karışım miktarı altı gramı geçemez. Elle atılarak patlatılan, atom gibi, oyun ve eğlence aracı olan patlayıcı maddelerin bin adedi içindeki patlayıcı madde miktarı beş yüz miligramı, yüz adet kâğıt kapsüldeki patlayıcı maddenin toplam ağırlığı yedi yüz elli miligramı geçemez.","Üretim yerlerinde, bir binadaki patlayıcı madde karışımının miktarı bir kilogramı geçmez. Üretim sırasında, bu maddelerin nem oranı hiçbir zaman %15 den aşağı olamaz.","Üretilen yirmi adet tabanca mantarını içine alacak kutuların her on tanesi kurutma ve ambalaja gönderilmek üzere, derhal üretildiği yerden çıkarılır. Kutuların atölyede birikmesine izin verilmez.","Kutuların atölyede birikmesine izin verilmez." hükümleri gereği mevzuatta belirtilen patlayıcı miktarları ile çalışılmalı ve patlaması durumuna dayanıklı binalarda üretim yapılması gerekmektedir.

87/12028 nolu Tüzük kapsamında yayınlanan 22/02/2013 tarihli İçişleri Bakanlığının "Patlayıcı Maddeler Birleştirilmiş Genelgesi" EK-20 de bulunan forma göre Valiliklerce oluşturulan komisyon tarafından denetimler yapılmaktadır. Yapılan denetimlerde Proses kontrolü, güvenlik bariyerleri ve proseste hata sonucu oluşacak kazalarla ilgili alınacak tedbirlerin kontrolü ile ilgili madde bulunmamaktadır. Piroteknik malzemelerin TS EN 15947 Standartlarına göre yapılan üretiminde kullanılan kimyasalların nem oranlarının % 15 den az olmaması gerekmektedir. Özellikle karabarut gibi bir patlayıcıda belirtilen nem oranı oldukça önemlidir. Zira karabarut nemin düşük olduğu ortamlarda statik elektrik nedeniyle de kendiliğinden tutuşarak patlayabilmektedir.  Proseste oksitlemede kullanılan, nitrat, klorat ve perkloratlar, renklendirmede kullanılan baryum bileşikleri, fosfor bileşikleri, stronsiyum, parıltı amacıyla kullanılan magnezyum, alüminyum, titanyum gibi kimyasalların nem ve sıcaklık değeri kontrolünün yapılması gerekmektedir.

Havai fişek prosesinde patlayıcı kısmın üretiminde ve ateşleme fitilinin (tesiste üretiliyorsa) ana maddesi karabaruttur. Üretimde kullanılan karabarutun fazla miktarının patlayıcı depolarında depolanması gerekmektedir. Patlayıcı depoları en az iki ton kapasite için tesislerden 60 metre (sütresiz, hafif yapılı) uzakta inşa edilmesi gerekmektedir. Basına verilen resmi beyanlarda üç tona yakın karabarut depolandığı beyan edilmektedir. Bu miktardaki karabarutun patlayıcı madde miktarı 1,5 ton TNT eşdeğeridir (R.E 0,5). Bu miktardaki karabarutun patlaması ile oluşan tahribata kapasiteye uygun patlayıcı bulunması veya bina inşasının uygun olması durumunda tahribat olmaması gerekir.

Basındaki açıklamaları ve tanık beyanlarında yukarıda belirtilen mevzuata uygun olmayan bilgilerin verildiği, bu bilgilerin doğruluğunun araştırılması gerektiği düşünülmektedir.Gerek sivil amaçlı, gerekse askeri amaçlı patlayıcı tesislerinde meydana gelen kazaların çalışanlar ve çevre üzerinde etkilerinin çok yıkıcı olması nedeniyle aşağıdaki tedbirlerin alınmasını öneriyoruz;

Patlayıcı üretim tesisleri tehlikeli kimyasal miktarına bakılmadan BEKRA kapsamına alınarak ÜST SEVİYELİ kuruluş gereklerini yerine getirmesi sağlanmalıdır.

BEKRA yönetmeliğindeki ertelemelerin acilen kaldırılarak yönetmeliğin biran önce yürürlüğe sokulup uygulanması sağlanmalıdır.

Patlayıcı tesislerinin periyodik denetiminde kullanılan formlara proses güvenliği kontrolü ile ilgili maddeler eklenmelidir.

Patlayıcı tesislerinde, tüzüklerde de zorunlu kılındığı gibi, mutlaka 6269 Sayılı Kimyagerlik ve Kimya Mühendisliği Hakkında Kanunda belirtildiği üzere kimya mühendisi veya kimyager çalıştırılmalıdır.

İş yerinde Kimya mühendisi veya kimyager lisans diplomasına sahip iş güvenliği uzman(lar)ı çalıştırılmalıdır. 

Maden ocaklarında da olduğu gibi patlayıcı ile çalışan firma çalışanlarını zorunlu olarak sigorta ekspertiz firmalar tarafından sigortalatılması devlet tarafından sağlanmalıdır. Sigorta firmaları tarafından uygun bulunmayan patlayıcı fabrikalarına Aile Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığınca cezai işlem uygulanmalıdır.

Parlayıcı, Patlayıcı, Tehlikeli ve Zararlı Maddelerle Çalışılan İşyerlerinde ve İşlerde Alınacak Tedbirler Hakkında tüzüğü yürürlükte olduğu zamanlarda savunma sanayisinde faaliyet gösteren, patlayıcı ile çalışan kamu/özel sektör firmalarını da kapsamaktaydı. Ancak bu tüzüğün kaldırılması ile mevzuatta boşluk oluşmuştur. Bu nedenle bu tüzük güncellenerek tekrar uygulamaya sokulmalıdır.

Patlayıcı tesislerinin yanısıra ve özellikle tehlikeli kimyasallarla çalışan işkollarında güvenlik kültürünün yerleştirilmesi amacıyla bütüncül bir Proses Güvenliği Yönetim Sistemi uygulamalarına bakanlık eliyle ve bir an önce başlanmalıdır. 

Patlayıcı tesislerinin periyodik kontrollerini yapan uzmanların sektörel tecrübenin yanısıra Proses Güvenliği konularında da KMO Proses Güvenliği Komisyonu tarafından önerilen 20 bileşenli Proses Güvenliği Yönetim Sistemi temel alınarak eğitilmeleri ve sertifikalandırılmaları sağlanmalıdır. 

Patlayıcı tesislerinin periyodik kontrollerini yapan uzmanların mümkün olan her türlü dış etkiden bağımsız denetim yapma, öneride bulunma ve gerektiğinde üretimin durdurulması gibi kararları alma yetkileri güçlendirilmeli ve geliştirilmelidir.

6331 sayılı iş kanununda işverenin genel yükümlülüklerindeki "İşyerinde alınan iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerine uyulup uyulmadığını izler, denetler ve uygunsuzlukların giderilmesini sağlar." " İşyeri dışındaki uzman kişi ve kuruluşlardan hizmet alınması, işverenin sorumluluklarını ortadan kaldırmaz." maddelerinden de anlaşılacağı üzere işveren işyerinde asli sorumludur. Gerek OSGB`den hizmet alması gerekse bünyesinde iş güvenliği uzmanı çalıştırması işverenin asli sorumluluğunu değiştirmeyecektir. İş güvenliği uzmanı veya iş yeri hekimleri, 6331 sayılı kanunun işverenler tarafından yerine getirmesinde danışman olarak görülmeli, işveren vekili olarak görülmemelidir. 6331 sayılı kanuna göre devlet tarafından patlayıcı ile çalışan firmaları daha sıkı denetlenmeli ve gerekli cezai işlemler yapılmalıdır. 

Kimya Mühendisleri Odası Ankara Şubesinin Proses Güvenliği Komisyonunun vasıtasıyla 20 bileşenli Proses Güvenliği Rehber dokümanı web sitemizde yayınlanmıştır. Halkımızı aydınlatacak yeni rehber dokümanlar hazırlanmaktadır. Geçtiğimiz yıl yapılan 4. Tehlikeli Kimyasalların Yönetimi ve Proses Güvenliği Sempozyumu`nda patlayıcılar konusuna büyük önem atfedilmiş olup sempozyum kitabında ve web sitemizde bu bilgilere ulaşılması mümkündür.

Odamız çalışmalarını kamu yararı gözeten anlayışı doğrultusunda sürdürmeye devam edecektir. Kamuoyuna saygı ile duyurulur. 

TMMOB KİMYA MÜHENDİSLERİ ODASI